مصاحبه افق حوزه با مدیر مسول موسسه دین پژوهان کشور
اخبار افق شماره خبر: ٣٣٣٧٤٦ ١٣:٢٧ - 1392/10/18 
نسخه چاپی 
ارسال به دوست
بایسته‌ها و چالش‌های عرصه دین‌پژوهی
بسیاری از ناشران، چاپ کتاب‌های طلسم، طالع‌بینی و خرافه‌انگاری را بر چاپ اثری پژوهشی که در پی شکافتن و بازشناسی حقیقت‌ها و باورهاست، ترجیح می‌دهند! چنین فضایی، مؤلفان را به سوی کارهای بازاری و عامهپسند می‌کشاند که خطری بسیار بزرگ در امر پژوهش و نگارش است. خبرنگار خبرگزاری حوزه در گفت‌وگو با آقای آیت پیمان، رئیس دبیرخانه دین‌پژوهان کشور، به بررسی اولویت‌ها و ضرورت‌های دین‌پژوهی و هم‌چنین موانع و مشکلات این ...
بسیاری از ناشران، چاپ کتاب‌های طلسم، طالع‌بینی و خرافه‌انگاری را بر چاپ اثری پژوهشی که در پی شکافتن و بازشناسی حقیقت‌ها و باورهاست، ترجیح می‌دهند! چنین فضایی، مؤلفان را به سوی کارهای بازاری و عامهپسند می‌کشاند که خطری بسیار بزرگ در امر پژوهش و نگارش است.
خبرنگار خبرگزاری حوزه در گفت‌وگو با آقای آیت پیمان، رئیس دبیرخانه دین‌پژوهان کشور، به بررسی اولویت‌ها و ضرورت‌های دین‌پژوهی و هم‌چنین موانع و مشکلات این عرصه پرداخته که مشروح آن تقدیم خوانندگان محترم افق‌حوزه می‌شود.
دبیرخانه دین‌پژوهان کشور با چه هدفی تشکیل شد؟
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به دلیل شرایط ویژه کشور و وجود برخی اولویت‌ها و ضرورت‌ها، توجه عمده پژوهشگران معطوف به تأمین نیازهای ناشی از شرایط ویژه انقلاب و جنگ بود. لذا پژوهش در ابعاد گوناگون آن تحت‌الشعاع مسایل مذکور قرار داشت. پس از پایان جنگ و عادی شدن اوضاع و بازنگری در نیازها و اولویت‌ها، تحول در عرصه‌های گوناگون نیز اجتناب‌ناپذیر می‌نمود، به‌خصوص در زمینه پژوهشهای دینی که در شرایط جدید در قالب نهادهای سنتی و مدنی شکل تازه‌ای به خود گرفت و از نابسامانی، موازی‌کاری، ناهماهنگی و عدم تناسب با مقتضیات زمان رنج می‌برد. از این‌رو نخستین « کنگره دین‌پژوهان» به پیشنهاد اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی قم و با حمایت وزارت فرهنگ وارشاد اسلامى، با حضور اندیشمندان و پژوهشگران حوزه و دانشگاه در آذرماه 1378 برگزار شد.
در آن کنگره موانع، مشکلات، آسیب‌ها و بایسته‌های پژوهش دینی مورد بحث و بررسی و تبادل نظر قرار گرفت. رهیافت‌های این کنگره، ضرورت هماهنگی، بهینه کردن اطلاع‌رسانی، پشتیبانی از دین‌پژوهی و مشکلات فراروی آن را در مراکز دین‌پژوهی و دین‌پژوهان آشکار ساخت. از این رو وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، برای عمق‌بخشی به گسترش فرهنگ دینی، طرح تشکیل دبیرخانه دین‌پژوهان کشور را در دستور کار خود قرار داد. متعاقب آن تصمیم، دبیر و شورایی مرکب از مسئولان نهادهای پژوهشی و پژوهشگران دینی از سوی وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی، به عنوان «شورای برنامه‌ریزی دین‌پژوهان کشور» منصوب شدند و دبیرخانه در سال 1378 کار خود را رسماً آغاز کرد.
این نهاد تا سال 1385 کاملا فعال بود و سالانه توافق‌نامه‌ای مبنی بر حمایت وزارت ارشاد با این وزارتخانه داشت، ولى در آغاز دولت نهم، به دلیل افزایش اختلاف سلایق با دولتمردان ذیربط، همکارى‌هاى وزارت ارشاد اسلامى قطع و راکد شد، نهایتاً دبیرخانه از دولت منفک و به صورت هیئت امنایی و غیر دولتى ثبت گردید. ولى باز هم به دلیل عدم حمایت تا پایان دولت دهم فعال نشد. اکنون با روی کار آمدن دولت یازدهم، مجدداً در صدد فعال‌سازى آن برآمده‌ایم.
زمینه‌های فعالیت این دبیرخانه چگونه تعریف شده است؟
دبیرخانه از آغاز تأسیس، اهدافی چون اطلاع‌رسانی به محققان و مراکز دین‌پژوهی برای شناسایی اولویت‌ها و نیازهای پژوهشی دینی؛ زمینه‌سازی جهت ایجاد هماهنگی میان مراکز پژوهشی و پژوهشگران دینی؛ یافتن راه‌کارهای قانونی برای حمایت از محققان و مراکز دین‌پژوهی و توسعه و ترویج آن‌ها؛ برنامه‌ریزی برای تأسیس مراکز و پایگاه‌های اطلاع‌رسانی تخصصی دینی؛ داورى علمى و معرفى پژوهش‌ها و پژوهشگران برتر و هم‌چنین الگو دهى در عرصه دین‌پژوهى را در دستور کار خود قرار داد.
حوزه دین‌پژوهی ایران را در مقایسه با دنیای غرب چگونه ارزیابی می‌کنید؟
این یک حقیقت است که پژوهشهای دینی باید بر اصول علمی استوار بوده و به‌دور از جنبه‌های احساسی و تبلیغی انجام گیرد. پژوهش در کشور ما هنوز بسیار نحیف است که در این مقوله، دید علمی و نگرش محققانه و اصولی کمرنگ است. چنان‌که هنوز بر بسیاری از مراکز پژوهشی کشور ما فرهنگ سنتی حاکم می‌باشد و هنوز پژوهشهای میدانی نتوانسته راهی باز کند؛ لذا از پژوهشهای کتابخانه‌اى چندان فراتر نرفته‌ایم. با چنین ضعف‌هایی است که صراحتاً می‌توانیم بگوییم که در حوزه دین‌پژوهی حداقل نیم‌قرن از دنیای غرب عقب هستیم. البته روش‌های پژوهش، به تازگی مورد توجه قرار گرفته و در دهه کنونى به‌خصوص سال‌هاى اخیر، شاهد رشد، توسعه و ارتقای در این حوزه هستیم. نسلی از پژوهشگران دینی، تربیت شده‌اند که با آشنایی و آگاهی از دانش جدید و هم‌چنین روش‌های علمی و نیازهای زمان و با استفاده از ابزار و تکنولوژى نو، وارد این عرصه گردیده‌اند، که مسلماً این موج نو اگر درست هدایت و مدیریت نشود، آسیب‌پذیرشده و به بیراهه کشیده خواهد شد.
موانع و مشکلات دین‌پژوهی در کشور چیست؟
محققان و مؤلفان صاحب نگرش علمی و دینی، با مشکلات جدی روبرو هستند. سرمایه‌گذاری در مورد چاپ کتاب‌های علمی و دینی با توجه به این‌که مخاطبان این‌گونه کتابها، قشری خاص هستند، بسیار کم است. حق تألیف مؤلفان این آثار نیز نسبت به دیگر کتابها بسیار اندک و شانس چاپ آثارشان نیز کمتر است. متأسفانه هنوز بسیاری از ناشران، چاپ کتاب‌های طلسم، طالع بینی و خرافه انگاری را بر چاپ یک کتاب پژوهشی که در پی شکافتن و بازشناسی حقیقت‌ها و باورهاست، ترجیح می‌دهند!
چنین فضایی مؤلفان را به سوی کارهای بازاری و عامهپسند می‌کشاند که این خطری بزرگ است و رفع این معضلات نیازمند عزم جدی است. از طرف دیگر امروزه، انگیزه‌های معنوی به‌خصوص در سطوح عالی و مدیران علمی و فکری جامعه، کاهش یافته و امور، بیشتر با معیار مادی سنجیده می‌شوند و این افول انگیزه‌های معنوی در کسب و تولید علم، بسیار ملموس است؛ به‌گونه‌ای که طبق آمار موجود، از هر 5 نفر عضو هیئت علمی دانشگاه‌ها فقط یک نفر به تحقیق و پژوهش می‌پردازد و از این پژوهش‌ها تعداد بسیار کمی دارای موضوعات ابتکاری می‌باشد و این مسئله، زنگ خطری برای جامعه علمی و به‌ویژه دینی است. آفت مهم دیگر، سیاست‌زدگی است. متأسفانه امروز از دریچه منافع حزبی، سیاسی و جناحی به مسایل نگریسته و تحلیل می‌شود و برخی از سیاست‌مداران و سیاست‌زدگان، با شگردهایی بر جامعه علمی تأثیر می‌گذارند و پژوهشهای سستی را به نام دین منتشر می‌کنند. در گذشته، علمایی مانند علامه طباطبایی، شهید مطهری و شهید بهشتی رحمة‌الله‌علیهم و... جلوی این‌گونه مسایل را می‌گرفتند، امروز هم باید با این آفت مقابله شود.
مشکل بزرگ‌تر، نقد‌گریزی است و برخی از مدعیان دین‌مداری، از پرسش، چالش و نقد می‌ترسند. نظرهای مخالفین خود را بر نمی‌تابند و در برابر آن‌ها با عصبانیت و بی‌حوصلگی به موضع‌گیری می‌پردازند.
همین فقدان سعه صدر مدیران، از موانع بزرگ دین‌پژوهی است.
آیا پژوهشهای دینی مطابق با نیازها و ضرورت‌های واقعی جامعه است؟
مسلماً نه! البته این بدان معنا نیست که کاری صورت نمی‌گیرد، چون ده‌ها و صدها مؤسسه پژوهشی در حوزه دین فعال هستند و هر کدام تلاش می‌کنند که پرسش‌ها و چالش‌هایی را پوشش دهند. اکنون در بخش فقه و حقوق، فلسفه و کلام، پژوهشهای حدیثی و قرآنی و تاریخ و سیره، کارهای بزرگ و مفیدی انجام می‌شود، اما نظر به گستردگی شبکه ارتباطات جهانی، این تلاش‌ها پاسخ‌گوی پرسش‌ها، شبهات و چالش‌های معاصر نیست و باید با برنامه‌ریزی دقیق‌تر و نظم و مدیریت بهتر، اطلاعات بیشتر و به‌روزتری را تدوین کنیم. ما هم از نظر داخلی و برای حکومت دینی و نهادهای تشکیل‌دهنده آن و هم به‌جهت حضور نسلی پرنشاط و پرسشگر برای رویارویی با هجوم گسترده و بی‌امان مخالفان، منتقدان و معاندان و نیز تحقق مطالبات حق‌جویان، باید پیوند و ارتباط خود را با دستاوردهای دین‌پژوهی دنیای غرب و عرب بیشتر کنیم؛ البته به اقتباس بسنده نکنیم و به تولید آثار عمیق و مفید و راه‌گشا بپردازیم.
بسیاری از محققین معتقدند نواندیشی دینی و احیای تفکر دینی در شرایط کنونی یک ضرورت است، نظر شما در این‌باره چیست؟
این موضوع مطلب تازه‌ای نیست، ما همیشه برای ایجاد شادابی، طراوت و همگام کردن معرفت دینی با مقتضیات زمان، نیاز به بازخوانی متون، نصوص دینی، برداشت‌ها و فهم جدیدی از اسلام داریم. ادعای جاودانگی و جهانی بودن این دین را باید با ارائه درست و دقیق و تفسیرهای مناسب از آن اثبات کرد. دانشمندان و علمای دینی ما در گذشته به‌ویژه در نیم‌قرن اخیر، در تماسی نزدیک با روشنفکران و فرهیختگان جامعه و دنیا، ابتکار عمل را در دست می‌گرفتند و گروه‌های مخالف و معاند را با دلیل و برهان، منفعل کرده و به حاشیه می‌راندند. اما متأسفانه اکنون عرصه قدرت و سیاست، مجال ژرفایی و خلاقیت علمی و عملی را از نخبگان دینی گرفته و به همین جهت، برخی منفعلانه در پی حوادث جزیی، مصالح کلی را به مسلخ می‌کشند.
در حال حاضر اولویت‌های پژوهشی دینی در کشور چیست؟
تشخیص نیازها و اولویت‌ها، تنها با به کار بستن روش‌های علمی میسر است. ما می‌بایست از پژوهشهای میدانی در این زمینه بهره‌مند شویم، گرچه پژوهشهای برون‌دینی که از مراکز و استان‌های مختلف به دبیرخانه ارسال می‌شود، تا حد زیادی به این مهم کمک می‌کند، گرچه بی‌تردید این مقدار کافی نیست و باید برنامه‌ریزی علمی دقیق‌تری طراحی شود، که البته، مستلزم حمایت متولیان امور دینی و مدیران و مقامات بلند‌پایه نظام اسلامی است؛ ولی اجمالاً تحقیقات به عمل آمده، نشانگر آن است که برخی از پرسش‌ها، بازتاب رفتارهای نامناسب گروهی از مدعیان است که با نام دین، سلیقه‌ها و منش‌های خود را بر جامعه تحمیل می‌کنند و چهره خشن و ناخوشایندی از اسلام برای نسل امروز به تصویر می‌کشند.
شماری از پرسش‌ها نیز عکس‌العمل نابهنجاری‌های جامعه و ناکارآمدی برخی از نهادهای رسمی است. البته آن‌چه که افراد و طیف‌های فکری و فرهنگی بیگانه از طریق شبکه جهانی ارتباطات در اشکال گوناگون پراکنده می‌سازند در این زمینه بی‌تأثیر نیست. لذا پرسش‌های برآمده از این نابهنجاری‌ها، بدرفتاری‌ها و ناکارآمدی‌ها، پاسخ علمی و برداشتن گام‌های جدی در اصلاح عمل اجتماعی می‌طلبد. اما شماری از پرسش‌ها نتیجه تحولات دنیای مدرن، و ورود فرهنگ‌های بیگانه و یا زاییده کنجکاوی‌های ذهن بشر است و نیاز به پاسخ علمی و تخصصی دارد.
دبیرخانه دین پژوهان چه طرح‌ها و برنامه‌هایی را در دستور کار دارد؟
تداوم برگزاری کنگره دین‌پژوهان با عنوان موضوعات تخصصى ضرورى و مورد چالش در عرصه علمى و معرفتى، برگزاری مراسم سالانه تجلیل از پژوهشگران برتر حوزه دین و انتخاب پژوهش دینی برگزیده سال، برگزاری نشست‌های علمی تخصصی در قم و دیگر استان‌ها و در مراکز اسلامى و دانشگاه‌هاى خارج کشور، انتشار مجموعه مقالات و سخنرانی‌های نشست‌ها و کنگره‌های دبیرخانه، حمایت از پژوهشهای دینی کاربردی و انجام پژوهش‌هاى میدانى، زمینه‌سازی جهت حضور فعال محققان دینی در عرصه‌های مورد نیاز کشور، راه‌اندازی بانک اطلاعات جامع پژوهشگران فعال حوزه دین‌پژوهی کشور، تعامل و همکارى علمى با مراکز پژوهشى حوزه‌هاى علمیه و دانشگاه‌هاى ایران و جهان، آموزش پژوهشگران دینى با رویکرد به روش‌ها و ابزار و شبهات جدید و ادامه انتشار خبرنامه دین‌پژوهان، از مهم‌ترین برنامه‌های دبیرخانه می‌باشد.
