همزمان با هفته پژوهش، خبرنگار خبرگزاری حوزه در گفت‌وگو با آیت پیمان، رییس دبیرخانه دین پژوهان کشور، به بررسی اولویت‌ها و ضرورت های دین پژوهی و همچنین موانع و مشکلات این عرصه پرداخته که حاصل آن در پی می‌آید.
دبیرخانه دین پژوهان کشور با چه هدفی تشکیل شد ؟
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به دلیل شرایط ویژه کشور و وجود برخی اولویت‌ها و ضرورت‌ها، توجه عمده پژوهشگران معطوف به تأمین نیازهای ناشی از شرایط ویژه انقلاب و جنگ بود، لذا طبیعی است که پژوهش در ابعاد گوناگون آن تحت الشعاع مسائل مذکور قرار داشت. پس از پایان جنگ و عادی شدن اوضاع و بازنگری در نیازها و اولویت ها، تحول در عرصه های گوناگون نیز اجتناب ناپذیر می نمود، به خصوص در زمینه پژوهش های دینی که در شرایط جدید در قالب نهادهای سنتی و مدنی شکل تازه‌ای به خود گرفت و از نابسامانی، موازی کاری، ناهماهنگی و عدم تناسب با مقتضیات زمان رنج می برد. از این رو نخستین « کنگره دین پژوهان» به پیشنهاد اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی قم و با حمایت وزارت فرهنگ وارشاد اسلامى، با حضور اندیشمندان و پژوهشگران حوزه و دانشگاه در آذرماه ١٣٧٨ برگزار شد، در آن کنگره موانع، مشکلات، آسیب ها و بایسته های پژوهش دینی مورد بحث و بررسی و تبادل نظر قرار گرفت.
رهیافت‌های این کنگره، ضرورت هماهنگی، بهینه کردن اطلاع رسانی، پشتیبانی از دین پژوهی و مشکلات فراروی آن را در مراکز دین پژوهی و دین پژوهان آشکار ساخت. از این رو وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، برای عمق‌بخشی گسترش فرهنگ دینی، طرح تشکیل دبیرخانه دین پژوهان کشور را در دستور کار خود قرار داد . متعاقب آن تصمیم، دبیر و شورایی مرکب از مسئولان نهادهای پژوهشی و پژوهشگران دینی از سوی وزیر وقت، به عنوان «شورای برنامه ریزی دین پژوهان کشور» منصوب شدند و دبیرخانه در سال ١٣٧٨ کار خود را رسماً آغاز کرد. این نهاد تا سال ١٣٨٥ کاملا فعال بود و سالانه توافق‌نامه‌ای مبنی بر حمایت وزارت ارشاد اسلامى با این وزارتخانه داشت، ولى در آغاز دولت نهم، به دلیل افزایش اختلاف سلایق با دولتمردان ذیربط، همکارى هاى وزارت ارشاد اسلامى قطع و راکد شد، نهایتاً دبیرخانه از دولت منفک و به صورت هیأت امنایی و غیر دولتى ثبت گردید، ولى باز هم به دلیل عدم حمایت تا پایان دولت دهم فعال نشد. اکنون با روی کار آمدن دولت یازدهم، مجددا در صدد فعال‌سازى آن بر آمده‌ایم. لازم است از تلاش ها وخدمات ارزشمند هیات امنا، هیأت مدیره، به خصوص از نقش اصلى و زحمات پرثمر محقق اندیشمند، استاد محمد جواد صاحبى، مدیرسابق دبیرخانه و رییس فعلى شوراى علمى دین پژوهان تشکر و قدردانى نمایم.
زمینه های فعالیت این دبیرخانه چگونه تعریف شد؟
دبیرخانه از بدو تأسیس، اهدافی چون اطلاع رسانی به محققان و مراکز دین پژوهی برای تعمیق، شناسایی اولویت ها و نیازهای پژوهشی دینی؛ زمینه سازی جهت ایجاد هماهنگی میان مراکز پژوهشی و پژوهشگران دینی؛ یافتن راه کارهای قانونی برای حمایت از محققان و مراکز دین پژوهی و توسعه و ترویج آنان؛ برنامه ریزی برای تأسیس مراکز و پایگاه های اطلاع رسانی تخصصی دینی؛ داورى علمى، انتخاب و معرفى پژوهش‌ها و پژوهشگران برتر و همچنین الگو دهى در عرصه دین پژوهى را در دستور کار خود قرار داد.
حوزه دین پژوهی ایران را در مقایسه با دنیای غرب چگونه ارزیابی می کنید؟
این یک حقیقت است که پژوهشهای دینی باید بر اصول علمی استوار یوده و به دور از جنبه‌های احساسی و تبلیغی انجام گیرد. پژوهش در کشور ما هنوز بسیار نحیف بوده که در این مقوله دید علمی، نگرش محققانه و اصولی کمرنگ است. چنان که هنوز بر بسیاری از مراکز پژوهشی کشور ما فرهنگ سنتی حاکم می‌باشد و هنوز پژوهشهای میدانی نتوانسته راهی باز کند، لذا از پژوهشهای کتابخانه‌اى چندان فراتر نرفته ایم. با چنین ضعف‌هایی است که صراحتاً می‌توانیم بگوییم که در حوزه دین پژوهی حداقل نیم قرن از دنیای غرب عقب هستیم. البته متدهای پژوهش، به تازگی مورد توجه قرار گرفته و در دهه کنونى به خصوص سال هاى اخیر، شاهد رشد، توسعه و ارتقاء در این حوزه هستیم، نسلی از پژوهشگران دینی، تربیت شده اند که با آشنایی و آگاهی از دانش جدید و همچنین روش های علمی و نیازهای زمان و با استفاده از ابزار وتکنولوژى نو وارد این عرصه گردیده‌اند، که مسلماً این موج نو اگر درست هدایت و مدیریت نشود، آسیب پذیرشده، به بیراهه کشانده خواهد شد.
موانع و مشکلات دین پژوهی در کشور چیست؟
محققان و مؤلفان صاحب نگرش علمی و دینی، با مشکلات جدی روبرو هستند. سرمایه‌گذاری در مورد چاپ کتاب‌های علمی و دینی با توجه به این که مخاطبان این گونه کتابها، قشری خاص هستند، بسیار کم است. حق تألیف مؤلفان این آثار نیز نسبت به دیگر کتابها بسیار اندک و شانس چاپ آثارشان نیز کمتر است. متأسفانه هنوز بسیاری از ناشران، چاپ کتاب‌های طلسم، طالع بینی و خرافه انگاری را بر چاپ یک کتاب پژوهشی که در پی شکافتن و بازشناسی حقیقت ها و باورهاست، ترجیح می‌دهند. چنین فضایی مؤلفان را به سوی کارهای بازاری و عامه پسند می‌کشاند که این خطری بزرگ است و رفع این معضلات نیازمند عزم جدی است.
از طرف دیگر امروزه، انگیزه‌های معنوی به خصوص در سطوح عالی و مدیران علمی و فکری کاهش یافته، امور بیشتر با معیار مادی سنجیده میشود و این افول انگیزه های معنوی در کسب و تولید علم، بسیار ملموس است؛ به گونه ای که طبق آمار موجود، از هر 5 نفر عضو هیأت علمی دانشگاه ها فقط یک نفر به تحقیق و پژوهش می پردازد و از این پژوهش‌ها تعداد بسیار کمی دارای موضوعات ابتکاری می‌باشد و این مسئله برای جامعه ما باورسوز و زنگ خطری برای جامعه علمی و به ویژه دینی است.
آفت مهم دیگر، سیاست زدگی است. متأسفانه امروز از دریچه منافع حزبی، سیاسی و جناحی به مسائل نگریسته و تحلیل میشود و برخی از سیاستمداران و سیاست زدگان با شگردهایی بر جامعه علمی تأثیر می‌گذارند و پژوهشهای سستی را به نام دین منتشر میکنند. در گذشته، علمایی مانند شهید مطهری(ره)، شهید بهشتی(ره)، علامه طباطبایی(ره) و ... جلوی این گونه مسایل را می‌گرفتند، امروز هم باید با این آفت مقابله شود.
مشکل بزرگتر، نقد گریزی است و برخی از مدعیان دین مداری از پرسش، چالش و نقد می‌ترسند. نظرهای مخالفین خود را بر نمی‌تابند و در برابر آنها با عصبانیت و بی‌حوصلگی به موضع‌گیری می‌پردازند. همین فقدان سعه صدر مدیران از موانع بزرگ دین پژوهی است.
آیا پژوهش های دینی مطابق با نیازها و ضرورت های واقعی جامعه است؟
مسلماً نه! البته این بدان معنا نیست که کاری صورت نمی‌گیرد، چون ده‌ها و صدها مؤسسه پژوهشی در حوزه دین فعال هستند و هر کدام تلاش می کنند که پرسش ها و چالش هایی را پوشش دهند. اکنون در بخش فقه و حقوق، فلسفه و کلام، پژوهش های حدیثی و قرآنی و تاریخ و سیره، کارهای بزرگ و مفیدی انجام می شود، اما نظر به گستردگی شبکه ارتباطات جهانی، این تلاش‌ها پاسخگوی پرسش ها، شبهات و چالش های معاصر نیست و باید با برنامه ریزی دقیق تر و نظم و مدیریت بهتر، اطلاعات بیشتر و به روزتری را تدوین کنیم. ما هم از نظر داخلی برای وجود حکومت دینی و نهادهای تشکیل دهنده آن و همچنین به جهت حضور نسلی پرنشاط و پرسشگر و هجوم گسترده و بی امان مخالفان، منتقدان، معاندان و نیز مطالبات حق جویان، باید پیوند و ارتباط خود را با دستاوردهای دین پژوهی دنیای غرب و عرب بیشتر کنیم؛ البته به اقتباس بسنده نکنیم و به تولید آثار عمیق و مفید و راه‌گشا بپردازیم.
بسیاری از محققین معتقدند نواندیشی دینی و احیای تفکر دینی در شرایط کنونی یک ضرورت است، نظر شما دراین باره چیست؟
این موضوع مطلب تازه‌ای نیست، ما همیشه برای ایجاد شادابی، طراوت و همگام کردن معرفت دینی با مقتضیات زمان، نیاز به بازخوانی متون، نصوص دینی، برداشت‌ها و فهم جدیدی از اسلام داریم. ادعای جاودانگی و جهانی بودن این دین را باید با ارائه درست و دقیق و تفسیرهای مناسب از آن اثبات کرد.
دانشمندان دینی ما در گذشته به ویژه در این نیم قرن اخیر، در تماسی نزدیک با روشنفکران و فرهیختگان جامعه ابتکار عمل را در دست می‌گرفتند و گروه‌های مخالف و معاند را با دلیل و برهان، منفعل کرده و به حاشیه می راندند. اما متأسفانه اکنون عرصه قدرت و سیاست، مجال ژرفایی و خلاقیت علمی و عملی را از نخبگان دینی گرفته و به همین جهت، برخی منفعلانه در پی حوادث جزیی، مصالح کلی را به مسلخ می کشند.
در حال حاضر اولویت های پژوهشی دینی در کشور چیست؟
تشخیص نیازها و اولویت‌ها، تنها با به کار بستن روش‌های علمی میسر است. ما می‌بایست از پژوهش های میدانی در این زمینه بهره مند شویم، گرچه پژوهش های برون دینی که از مراکز و استان های مختلف به دبیرخانه ارسال میشود، تا حد زیادی به این مهم کمک میکند، گرچه بی‌تردید این مقدار کافی نیست و باید برنامه ریزی علمی دقیق تری طراحی شود که البته، مستلزم حمایت متولیان امور دینی و مدیران و مقامات بلند پایه نظام اسلامی است، ولی اجمالاً تحقیقات به عمل آمده نشانگر آن است که برخی از پرسش ها، بازتاب رفتارهای نامناسب گروهی از مدعیان است که با نام دین، سلیقه ها و منش های خود را بر جامعه تحمیل می کنند و چهره خشن و ناخوشایندی از اسلام برای نسل امروز به تصویر می کشند.
شماری از پرسش‌ها نیز عکس العمل نابهنجاری‌های جامعه و ناکارآمدی برخی از نهادهای رسمی است، البته آن چه که افراد و طیف‌های فکری و فرهنگی بیگانه از طریق شبکه جهانی ارتباطات در اشکال گوناگون پراکنده می‌سازند در این زمینه بی تأثیر نیست. لذا پرسش های برآمده از این نابهنجاری ها، بدرفتاری ها و ناکارآمدی ها، پاسخ علمی و برداشتن گام های جدی در اصلاح عمل اجتماعی می طلبد. اما شماری از پرسش ها نتیجه تحولات دنیای مدرن، و ورود فرهنگ های بیگانه و یا زاییده کنجکاوی های ذهن بشر است و نیاز به پاسخ علمی و تخصصی دارد. پاسخ این پرسش ها هم برخی به تبیین این موضوع برمی گردد که اولاً میان واقعیت های زندگی و عمل متدینان و یا متظاهران به مذهب، با حقایق نورانی اسلام، تفکیک قائل شویم. ثانیاً به این نکته تأکید شود که برداشت های افراد و جناح های فکری و سیاسی از دین، لزوماً مساوی با گوهر دین نیست. ولی به هر حال آنچه که به عنوان ناکارآمدی دین و یا تضاد و ناهمسازگاری آن با علم، عقل و نیازهای فردی و اجتماعی بشر مطرح می گردد باید مورد بررسی قرارگیرد و به آنها پاسخ مستدل و علمی و روشمند داده شود.
وجود خرافات و برگ و سازها و پیرایه‌هایی که به اسلام بسته شده، پرسش های بسیاری را نیز افزوده که تحقیق و جست و جو برای آشکار کردن جوهر اسلام و حقیقت دین و ارائه معارف دینی در شکل، زبان و ادبیاتی متناسب را در اولویت قرار داده است. همسازگری اسلام با مقتضیات عصر و الزامات دنیای جدید، به ویژه در عرصه مسایل حقوقی، از موضوعات بسیار مهمی است که باید مراکز و مؤسسات دین پژوهی به طور جدی به آن بپردازند.
نسل جدید پرسش های بسیاری در حوزه دین دارند که بی پاسخ مانده، دبیرخانه دین پژوهان در این زمینه چه فعالیتی انجام داده است؟
دبیرخانه، یک تشکیلات ستادی است، لذا برای تحقق اهداف مورد نظر رأساً به تولید اقدام نمی‌کند و بیشتر در زمینه سازی و ایجاد بستر مناسب برای پاسخ به نیازهای این عصر و نسل، کوشش میکند. کارهای تولیدی دبیر خانه هم بیشتر جنبه اطلاع رسانی دارد. ما تلاش می کنیم که پرسش‌ها، چالش ها، واقعیت‌ها، ضرورت ها و اولویت ها را از طریق نشست ها، همایش ها، خبرنامه و سایر منشورات به پژوهشگران حوزه دین منتقل کنیم و به نظر می رسد در این زمینه چندان بی توفیق نبوده ایم، برای این که در پی انعکاس واقعیت ها به متولیان امور و متصدیان مراکز دین پژوهی و پژوهشگران مستعد، شاهد تغییر رویکردها و تأسیس مراکز جدیدی برای پاسخ به پرسش‌ها و چالش‌های موجود هستیم. قدردانی، تشویق، تجلیل و حمایت دبیرخانه از پژوهش های مفید و روزآمد نیز گام دیگری در ترغیب محققان علوم دینی به سوی پرکردن خلأهای فکری و پاسخگویی به پرسش های نوین بوده است.
دبیرخانه دین پژوهان چه طرح ها و برنامه هایی را در دستور کار دارد؟
تداوم برگزاری کنگره دین پژوهان با عنوان موضوعات تخصصى ضرورى و مورد چالش در عرصه علمى ومعرفتى، برگزاری مراسم سالانه تجلیل از پژوهشگران برتر حوزه دین و انتخاب پژوهش دینی برگزیده سال، برگزاری نشست های علمی تخصصی در قم و دیگر استان ها ودر مراکز اسلامى ودانشگاه هاى خارج کشور، انتشار مجموعه مقالات و سخنرانی‌های نشست ها و کنگره های دبیرخانه، حمایت از پژوهش های دینی کاربردی و انجام پژوهش‌هاى میدانى زمینه سازی جهت حضور فعال محققان دینی در عرصه‌های مورد نیاز کشور، راه اندازی بانک اطلاعات جامع پژوهشگران فعال حوزه دین پژوهی کشور، تعامل و همکارى علمى با مراکز پژوهشى حوزه‌هاى علمیه ودانشگاه هاى ایران وجهان، آموزش پژوهشگران دینى با رویکرد به روش‌ها و ابزار و شبهات جدید و ادامه انتشار خبرنامه دین پژوهان از مهمترین برنامه‌های دبیرخانه می‌باشد.
ارتباط دبیرخانه دین پژوهان با مراکز پژوهشی و پژوهشگران حوزه دین چگونه است؟
دبیرخانه یک نهاد برنامه‌ریز و اطلاع رسان در حد امکانات و اختیارات محدود است و در تولید پژوهشهای علمی و دینی نظارت و مسئولیتی ندارد، مگر این که به اطلاع‌رسانی و زمینه سازی برای رشد و ارتقاء پژوهش دینی کمک کند، اما مجموعه مقالاتی که به مناسبت کنگره سفارش داده می شود و یا پژوهش هایی که به عنوان شرکت در مراسم « تجلیل از پژوهشگران حوزه دین» به این دبیرخانه ارسال می‌گردد، رقم بسیار قابل توجهی است. البته ما با اغلب مراکز دین پژوهی داخل و جمع کثیری از محققان دینی ارتباط نزدیک داریم و تلاش می کنیم که با آگاهی هایی که از استعدادهای گوناگون به دست می‌آوریم، پژوهشگران و مراکز پژوهشی را با هم پیوند دهیم. حضور گسترده و محققان و اندیشوران دینی، در برنامه ها و همایش های پیاپی این دبیرخانه، خود مؤید این مدعاست.
مروری براقتخارات وامتیازات مردم عزتمند وحماسه آفرین کهگیلویه وبویر اخمد
